            =XIGASHO BBC SOMALIA=
Ilaalada xeebaha Giriiga ayaa sababay dhimashada tobonaan muhaajiriin ah oo ku sugnaa badda Mediterranean-ka muddo saddex sano ah sida ay goob joogayaal sheegeen. Muhaajiriintan baddda lagu tuuray ayaa la sheegay inay ku jiraan sagaal qof oo si ula kac ah loogu tuuray biyaha.
Sagaalkan qof ayaa ka mid ah in ka badan 40 qof oo lagu eedeeyay in ay dhinteen iyadoo lagu qasbay in laga saaro biyaha Giriiga, ama dib loogu celiyay badda ka dib markii ay gaadheen jasiiradaha Giriiga, sida lagu ogaaday baaritaanka BBC-da.
Ilaalada xeebaha Giriiga ayaa baaritaankeena ku sheegay in eedeymaha falalka sharci darrada ah ay yihiin kuwo sal iyo raad toona lahayn.
Waxaan tusnay muuqaalka 12 qof oo la soo saaray doon ay leeyihiin ilaalada xeebaha Giriiga, ka dibna loogaga tagay doonida, taas oo loo dhiibay sarkaal sare oo ka tirsanaan jiray ilaalada xeebaha Giriigga. Markii uu ka kacay kursigiisii, ee uu weli makarafoonkiisu shidnaa, waxa uu sheegay in ay “sida iska cad sharci-darro tahay” iyo “dambi caalami ah”.
Dowladda Giriiga ayaa muddo dheer lagu eedeyay inay dib ugu celinayso dadka si qasab ah – iyadoo dadka dib ugu celinaysa Turkiga, halkaasoo ay ka soo gudbeen, taasoo sharci darro ah marka loo eego sharciga caalamiga ah.
Laakiin tani waa markii ugu horreysay oo BBC ay tiriso dhacdooyinka oo sheegaya in dhimasho ay ka dhalatay falka ilaalada xeebaha Giriigga.
15-kii dhacdo ee aan falanqeynay – ee ku taariikhaysan May 2020-23 – ayaa sababay dhimashada 43. Ilaha waxay ahaayeen warbaahinta maxaliga ah, NGO-yada iyo ilaalada xeebaha Turkiga.
Xaqiijinta tiarada noocaan ah aad ayay u adag tahay – marqaatiyadu inta badan waa la waayaa, ama aad ayay uga baqayaan inay hadlaan. Laakiin afar ka mid ah kiisaskan waxaan awoodnay inaan xaqiijinno tiarada annagoo la hadalnay markhaatiyaal goob-joogeyaal ah.
Baaristeenna, oo lagu baahiyay dukumiinti cusub oo la yirahdo Dead Calm: Killing in the Med?, ayaa soo jeedisay qaab cad.
Shan ka mid ah shilalka, muhaajiriinta ayaa sheegay in ay si toos ah badda ugu tuureen maamulka Giriigga. Afar ka mid ah kiisaskaas waxay sharraxeen sida ay uga soo degeen jasiiradaha Giriigga laakiin waa la ugaarsaday. Dhowr dhacdo oo kale, muhaajiriintu waxay sheegeen in la saaray laashash la buufiyo oo aan lahayn matooro ka dibna aaryo baxay, ama ay u muuqdaan in la dalooliyay.
Mid ka mid ah dhacdooyinka ugu daran waxaa ka sheekeeyay nin u dhashay Cameroon, kaasoo sheegay in ay ugaarsadeen mas’uuliyiinta Giriiga ka dib markii uu ka degay jasiiradda Samos Sebtembar 2021.
Si la mid ah dhammaan dadkii aanu waraysanay, waxa uu sheegay in uu qorsheynayay in uu magangalyo doon ahaan iskaga diiwaan geliyo dhulka Giriiga.
“Si dirqi ah ayaanu ugu soo xiranay jasiiradda, booliiskuna gadaal buu nagaga yimi,” ayuu yiri. “Waxaa jiray laba nin oo boolis ah oo ku labisnaa dhar madow, saddex kalena waxay ku labisanaayeen dhar rayid ah, wejiyada ayay duubnaayeen, waxaad arkaysay oo keliya indhahooda.”
Isaga iyo laba qof oo kale – mid u dhashay Cameroon iyo nin u dhashay Ivory Coast – ayaa lagu wareejiyay doon ay leeyihiin ilaalada xeebaha Giriigga, ayuu yiri, halkaas oo dhacdooyinku ay noqdeen kuwo argagax leh.
“Waxay ku bilaabeen ninka u dhashay Cameroon. Waxay ku tuureen biyihii. Ninka reer Ivory Coast ayaa yiri: ‘I badbaadi, ma rabo inaan dhinto… ka dibna kaliya gacantiisa ayaa ka sarreysay biyaha, jirkiisuna waa uu ka hooseeyay.
“Si tartiib tartiib ah ayay gacantiisu u libiqday, ka dibna jirkiisa oo dhan ayay biyihii ka kor mareen.”
Qofka aan waraysanaynay waxa uu sheegay in kooxihii afduubay ay garaaceen.
“Feer ayaa madaxayga sidii roobka ugu daadanayay, sida iyagoo xayawaan garaacaya.” Kadibna wuxuu sheegay inay isagana sidoo kale biyaha ku tuureen- iyada oo aanan xirneyn jaakada badbaadada. Waxa u suurogashay in uu u dabaasho dhanka xeebta, laakin maydadka labada kale -Sidy Keita iyo Didier Martial Kouamou Nana – ayaa laga helay xeebaha Turkiga.
Qareennada ninka badbaaday ayaa ka dalbanaya mas’uuliyiinta Giriigga inay furaan kiis dil ah oo laba qof loo geystay.
Bishii Juun 2023, doon-jariif ah oo si xad dhaaf ah loo buux-dhaafiyay ayaa ku hor rogmatay doonta ilaalada xeebaha Giriigga. In ka badan 600 oo rag, dumar iyo carruur ah ayaa ku dhintay biyaha. Yaase mas’uul ka ah, oo ma ciidanka ilaalada xeebuhu?
Nin kale oo u dhashay Soomaaliya, ayaa BBC-da u sheegay sida bishii Maarso 2021 ay ciidamada Giriiga ku qabteen markii uu ka soo degay jasiiradda Chios, ka dibna u gacan geliyey ilaalada xeebaha Giriigga.
Waxa uu sheegay in ilaalada xeebaha ay gacmihiisa ku xireen dhabarka, ka hor inta aysan ku tuurin biyaha.
“Waxay igu tuureen bartamaha biyaha anigoo xiran, waxay doonayeen inaan dhinto,” ayuu yiri.
Waxa uu sheegay in uu ku badbaaday in uu dhabarka ku sabbeeyo, ka hor inta aanay mid ka mid ah gacmihiisu ka go’in xarigga. Laakiin baddu way kacsanayd, oo saddex ka mid ah asxaabtiisa way dhinteen. Ninkii aan waraysanaynay ayaa waxaa u suurogashay inuu barriga yimaado halkaas oo ugu dambayntii ay ku arkeen ciidamada ilaalada xeebaha Turkiga.
Dhacdadii khasaaraha ugu badneed ee nolosha waxay dhacday- bishii Sebtembar 2022 – ka dib markii doon ay saarnaayeen 85 muhaajiriin ah ay dhibaato kula kulantay meel u dhow jasiiradda Rhodes ee Giriigga ka dib markii ay qallibantay doonidii ay saarnaayeen.
Maxamed, oo ka yimid Suuriya, wuxuu noo sheegay in ay waceen ilaalada xeebaha Giriigga si ay u caawiyaan – kuwaas oo ku soo buuxiyay doomo, dibna ugu celiyay biyaha Turkiga. Maxamed waxa uu sheegay in isaga iyo qoyskiisuba la siiyey buufin aan xitaa aanan xirmeeynin.
“Isla markiiba waxaan bilownay inaan quusno, wayna arkeen… wayna maqleen annaga oo qeylinaya, balse way naga tageen,” ayuu u sheegay BBC-da.
“Cunuggii ugu horreeyay ee dhintay wuxuu ahaa wiil uu dhalay adeerkay…ka dib mid mid ayay u dhinteen. Ilmo kale, ilmo kale, ka dibna ina-adeerkay laftiisa ayaa la waayay. Subaxdii markii la gaaray waxaa dhintay toddoba ama siddeed carruur ah.
“Carruurteyda ma dhiman ilaa subaxdii… ka hor intaysan iman ilaalada xeebaha Turkiga.”
Sharciga Giriigga ayaa u oggolaanaya dhammaan soogalootiga magangelyo doonka ah inay iska diiwaan geliyaan dhowr jasiiradood oo ku yaal xarumaha diiwaangelinta gaarka ah.
Laakiin dadka aan waraysanay – oo aanu la xidhiidhnay iyaga oo gacan ka helaya ururka taakulaynta muhaajiriinta ee Consolidated Rescue Group – ayaa sheegay in la qabtay ka hor inta aanay tagin xarumahan. Waxay yiraahdeen nimankan sida muuqata waxay ku shaqeyaan si qarsoodi ah – waa kuwa aan ku labis nayn dharka askart, intooda badan wejiyada ayaa u duuban.
Hay’adaha u dooda xuquuqul insaanka ayaa ku andacoonaya in kumanaan qof oo magangalyo doon ah Yurub si sharci darro ah looga soo celiyay Giriiga, loona diiday inay magangelyo weydiistaan, taasoo waafaqsan sharciga caalamiga ah iyo Midowga Yurub.
Fayad Mulla oo ah dhaq-dhaqaaqe reer Australia ah ayaa noo sheegay in uu naftiisa ogaaday sida ay u qarsoon yihiin hawlgalladan oo kale bishii February ee sannadkii hore, gaar ahaan jasiiradda Lesbos ee Giriigga.
Isaga oo u sii socda goob la sheegay in lagu soo celiyey si qasab ah xog-waraysi ka dib, ayaa waxa istaajiyey nin aan dareys ku labisnayn – kaas oo markii dambe la ogaaday inuu u shaqaynayo booliska. Waxa uu sheegay in booliisku ay dabadeed damceen in ay tirtiraan muuqaallada isaga oo laga joojinayo kaamamkiisa oo ay ku eedeeyeen in uu iska caabiyay askari boolis ah.
Ugu dambayntii, ma jirin tallaabo kale oo la qaaday.
Natiijooyinka baaritaankeena waxaan u gudbinay ilaalada xeebaha Giriiga. Waxay ku jawaabtay in shaqaalaheedu ay “si hagar la’aan ah u shaqeynayeen iyo si xirfadaysan, dareen mas’uuliyadeed iyo ixtiraamka nolosha aadanaha iyo sidoo kale xuquuqda aasaasiga ah”, iyada oo raacisay “inay si buuxda ugu hoggaansameen waajibaadka caalamiga ah ee dalka”.
Waxay intaas ku dartay: “Waa in la iftiimiyo laga bilaabo 2015-kii ilaa 2024-ka, Ilaalada Xeebaha Hellenic waxay badbaadiyeen 250,834 qaxooti / tahriibayaal ah 6,161 shil oo badda ka dhacay. Fulinta aan macquul ahayn ee howlgalkan waxaa si wanaagsan u aqoonsaday beesha caalamka.”
Ilaalada xeebaha Giriiga ayaa hore loogu dhaleeceeyay doorkii ay ku lahaayeen doontii ugu waynayd ee muhaajiriinta ee ku burburtay badda Mediterranean-ka muddo toban sano ah. In ka badan 600 oo qof ayaa laga cabsi qabaa inay dhinteen kadib markii Adriana ay ku degtay aagga badbaadada ee Giriigga ee la go’aamiyay bishii Juun ee la soo dhaafay.
Saraakiisha Giriiga ayaa ku adkeystay in doonida aysan wax dhibaato ah qabin, isla markaana ay si nabad ah ugusii jeedday dalka Talyaaniga, sidaas darteedna aysan ciidamada ilaalada xeebaha isku dayin in ay badbaadiyaan.
XIGASHO BBC SOMALI=
