Dowladda Ethiopia imisa jeer ayee gudaha Soomaaliya soo gashay?
Ethiopia waxay gudaha Soomaaliya soo gashay dhowr jeer oo kala duwan taariikh ahaan, iyadoo ay jireen ujeeddooyin siyaasadeed, amni, iyo istiraatiijiyad kala duwan. Marka si kooban loo eego:
1. 1977-1978 (Dagaalkii Ogaden):
Dagaalkan wuxuu ahaa mid dhexmaray Soomaaliya iyo Itoobiya, waxaana uu salka ku hayay sheegashada Soomaaliya ee dhulka Soomaalida ee ku yaallay Ogaden. Soomaaliya waxay bilowday dagaal, balse Itoobiya oo taageero ka helaysa Midowgii Soofiyeeti iyo Cuba ayaa iska caabbin xooggan kala hortagtay.
2. 1990-meeyadii ilaa 2000-meeyadii:
Intii uu jiray qalalaasaha ka dhashay burburkii dawladdii dhexe ee Soomaaliya, Itoobiya waxay ku lug lahayd arrimaha gudaha Soomaaliya. Waxay taageeraysay kooxo hubeysan oo ka soo horjeeday Ururkii Al-Itihaad Al-Islamiya oo ay Itoobiya u aragtay halis amni.
3. 2006 (Hawlgalka Midowga Maxkamadaha Islaamiga ah):
Itoobiya waxay si toos ah u soo gashay Soomaaliya si ay u dagaalanto Ururkii Midowga Maxkamadaha Islaamiga ah (UIC), oo ay ku eedaysay inay khatar ku yihiin xasilloonida gobolka. Itoobiya waxay taageero ka heshay beesha caalamka, gaar ahaan Mareykanka. Ciidamadooda waxay caawiyaan dowladdii Kumeelgaarka ahayd ee Soomaaliya (TFG).
4. 2011 ilaa hadda:
Ciidamada Itoobiya ayaa qeyb ka ah Hawlgalka Midowga Afrika ee Soomaaliya (AMISOM, oo hadda loo yaqaan ATMIS), si ay ula dagaallamaan Al-Shabaab iyo inay xasillooni ka dhaliyaan dalka. Inkastoo ay ku jiraan Soomaaliya si sharci ah, haddana waxay weli la kulmaan dhaleeceyn ka timid qaar ka mid ah shacabka Soomaaliyeed oo ka cabanaya faragelinta Itoobiya.
Marka si guud loo eego, Itoobiya waxay Soomaaliya ku soo gashay marar badan iyadoo ay ugu wacantahay dano amni, siyaasadeed iyo istiraatiiji ah oo ay ku doonayso inay uga hortagto halista uga imaan karta gudaha Soomaaliya.
Soomaaliya iyo Ethiopia imisa mar ayuu Heshiis dhaxmaray taariikhda.
Soomaaliya iyo Itoobiya waxay muddo dheer lahaayeen xiriir siyaasadeed oo isbedbeddelay, oo ka soo bilowday colaado ilaa iskaashi. Labada dal waxay ku heshiiyeen dhowr arrimood oo muhiim ah xilliyo kala duwan, iyada oo heshiisyadooda ay inta badan ku saabsan yihiin:
1. Heshiisyadii Xuduudaha iyo Colaadaha:
Heshiiskii 1988: Dowladdii Maxamed Siyaad Barre iyo Itoobiya (xilligii Mengistu Haile Mariam) waxay ku heshiiyeen in la joojiyo taageerada kooxaha mucaaradka ee labada dhinac. Soomaaliya waxay joojisay taageerada Jabhaddii ONLF (Ururka Xoraynta Ogaadeeniya), halka Itoobiya ay yareysay taageerada jabhadaha mucaaradka Soomaalida.
Heshiiskan wuxuu ahaa mid muhiim ah oo lagu dejinayo colaadaha ka dhashay dagaalkii 1977-1978 (Dagaalkii Ogaden).
2. Heshiiska Iskaashiga Amniga iyo Dagaalka Argagixisada:
2006-2009: Intii lagu guda jiray dagaalka ka dhanka ah Midowga Maxkamadaha Islaamiga ah (UIC) iyo ururka Al-Shabaab, Itoobiya iyo Soomaaliya waxay yeesheen iskaashi dhanka amniga ah. Itoobiya waxay taageertay Dowladda Federaalka Kumeelgaarka ah (TFG) ee Soomaaliya, iyada oo ciidamo u dirtay gudaha Soomaaliya.
Itoobiya waxay noqotay qayb muhiim ah oo ka tirsan hawlgalka AMISOM (ATMIS), iyada oo Soomaaliya iyo Itoobiya si wadajir ah ula dagaallamayeen Al-Shabaab.
3. Heshiiska Ganacsiga iyo Iskaashiga Dhaqaalaha:
2018 Heshiiskii Itoobiya iyo Soomaaliya: Ra’iisul Wasaaraha Itoobiya Abiy Axmed iyo Madaxweynaha Soomaaliya Maxamed Cabdullaahi Farmaajo waxay ku heshiiyeen in labada dal ay kor u qaadaan iskaashiga dhaqaale iyo ganacsi. Waxaa lagu ballanqaaday:
In la fududeeyo isu-socodka dadka iyo badeecooyinka.
In si wadajir ah loo horumariyo dekedaha muhiimka ah, sida Dekedda Berbera iyo kuwa kale.
In labada dal ay yeeshaan xiriir dhaqaale oo dhow, taas oo u adeegaysa xasilloonida gobolka.
4. Heshiisyada Qaramada Midoobay iyo IGAD:
Labada dal waxay si joogto ah uga wada shaqeeyaan gudahooda Urur Goboleedka IGAD, iyaga oo xoogga saaraya xal u helidda dagaallada iyo xasillooni-darrada gobolka.
Waxay ku heshiiyeen in ay ka wada shaqeeyaan arrimaha argagixisada, tahriibka sharci-darrada ah, iyo ganacsiga hubka ee gobolka.
5. Iskaashiga Maanta:
Labada dal waxay hadda diiradda saaraan iskaashi ku saleysan nabadgelyada gobolka iyo iskaashiga dhaqaalaha, inkastoo ay jiraan walaacyo taariikhi ah oo aan weli si buuxda loo xallin.
In kasta oo ay jiraan heshiisyo badan oo muhiim ah, haddana xiriirka Itoobiya iyo Soomaaliya waxaa hadheeyey cabsi dhinaca xuduudaha iyo fara-gelinta arrimaha gudaha ee labada dal, taas oo weli caqabad ku ah kalsoonida buuxda.
Heshiiskii Soomaaliya iyo Itoobiya ee ka dhacay Turkiga wuxuu dhacay bishii May 2013, waxaana lagu qabtay magaalada Istanbul oo ay martigelisay dowladda Turkiga. Heshiiskan wuxuu ahaa mid muhiim ah oo ku saabsanaa hagaajinta xiriirka labada dal iyo xoojinta iskaashiga amni iyo nabadeed ee gobolka. Heshiiskan ayaa yimid kaddib xiriir qaraar oo labada dal dhexmaray, gaar ahaan taariikhda colaadda iyo muranka xuduudaha.
Ujeeddooyinka Heshiiska:
1. Xoojinta Nabadda iyo Iskaashiga:
In Soomaaliya iyo Itoobiya ay iska kaashadaan sidii nabad waarta looga dhigi lahaa gobolka Geeska Afrika.
Xallinta tabashooyinka taariikhiga ah iyo in labada dhinac ay joojiyaan fara-gelinta arrimaha gudaha midba midka kale.
2. Dagaalka Argagixisada:
Labada dal waxay ku heshiiyeen in ay si wadajir ah ula dagaallamaan kooxaha argagixisada, gaar ahaan Al-Shabaab, oo khatar ku ahayd labada waddan.
Itoobiya waxay ballanqaaday in ay taageerayso dadaallada Soomaaliya ee dhismaha hay’adaha amniga iyo xasillinta dalka.
3. Iskaashiga Ganacsiga iyo Horumarka:
Heshiisku wuxuu diiradda saaray sidii ganacsiga u dhex mari lahaa labada dal loo horumarin lahaa, iyadoo si gaar ah loo eegayo xiriirka dekedaha iyo waddooyinka ganacsiga.
Itoobiya oo ah dal aan bad lahayn ayaa muujisay xiisaha ay u qabto inay ka faa’iidaysato dekedaha Soomaaliya.
4. Xoojinta Xiriirka Diblomaasiyadeed:
In labada dal ay abuuraan hab wada-shaqeyn oo joogto ah si loo xalliyo khilaafaadka iyo in xiriirka diblomaasiyadeed si buuxda loo hagaajiyo.
Doorka Turkiga:
Dowladda Turkiga waxay ka ciyaartay door dhexdhexaadinta ah, iyada oo ka shaqeyneysa in labada dhinac ay helaan jawi ay ku wada hadlaan. Turkiga oo xiriir dhow la leh Soomaaliya iyo Itoobiya ayaa doonayay inuu hormuud ka noqdo dadaallada nabadda iyo horumarka Geeska Afrika.
Natiijada Heshiiska:
Heshiiska Istanbul wuxuu saldhig u noqday iskaashiga cusub ee Soomaaliya iyo Itoobiya, inkastoo wali ay jiraan caqabado siyaasadeed iyo kuwa amni oo labada dhinac ah.
Itoobiya waxay sii wadday taageerada Dowladda Federaalka Soomaaliya, iyadoo sidoo kale qeyb ka ah AMISOM/ATMIS.
Labada dal waxay muujiyeen dadaal lagu yareynayo xasaradaha iyo inay diiradda saaraan horumarka iyo nabadda gobolka.
Heshiiskan wuxuu ahaa tallaabo hore u qaad ah, inkastoo caqabado siyaasadeed iyo amni oo sii jiray ay saameeyeen fulinta dhammaan qodobadii lagu heshiiyay.
Soomaaliya iyo Itoobiya ma aysan gaarin heshiis rasmi ah oo si gaar ah u saameeya badda Soomaaliya, sababtoo ah Itoobiya ma laha xeeb u gaar ah maadaama ay tahay dal aan bad lahayn. Si kastaba ha ahaatee, waxaa jiray heshiisyo iskaashi oo labada dal ku saabsan ganacsiga iyo ka faa’iidaysiga dekedaha Soomaaliya, gaar ahaan xilliyadii dhowaa.
1. Dekedaha Soomaaliya iyo Itoobiya:
Itoobiya oo aan lahayn xeeb waxay u baahan tahay dekedo ay ka dhoofiso badeecadaha iyo alaabteeda. Tan ayaa sababtay in Itoobiya ay ku dadaasho xiriir dhow oo ay la yeelato Soomaaliya si ay uga faa’iidaysato dekedaha waaweyn ee Soomaaliya.
Itoobiya waxay si gaar ah xiisaynaysaa dekedaha Berbera (oo ku taalla Somaliland), Kismaayo, iyo Muqdisho, iyadoo ujeeddadu tahay fududeynta ganacsiga iyo isku xirnaanta gobolka.
2. Heshiisyo Laga Yeeshay Dekedaha:
2018: Itoobiya, Soomaaliya, iyo Imaaraadka Carabta waxay ka wada hadleen horumarinta iyo maalgashiga dekedaha Soomaaliya. Xilligaas, Itoobiya waxay soo jeedisay inay 19% saamiga ku yeelato maalgashiga dekedda Berbera, taas oo ay heshiis ku galeen iyada iyo Somaliland oo si gaar ah ula macaamishay Itoobiya.
In kasta oo Soomaaliya aysan si buuxda u aqoonsanayn heshiiska Somaliland iyo Itoobiya, haddana Itoobiya waxay ku dooday in iskaashiga dekeduhu uu muhiim yahay.
3. Badda Soomaaliya iyo Muranka Shacabka:
Heshiisyada la xiriira ka faa’iidaysiga dekedaha iyo badda Soomaaliya waxay keeneen dood iyo muran gudaha Soomaaliya ah, iyadoo dad badan oo Soomaaliyeed ay ka walaacsan yihiin suurtagalnimada in Itoobiya ay ku lug yeelato kheyraadka badda Soomaaliya.
Shacabka Soomaaliyeed badankoodu waxay qabaan dareen ah in loo baahan yahay in la ilaaliyo madax-bannaanida iyo kheyraadka badda, iyagoo ka cabsi qaba faragelin dibadeed.
4. Maanta iyo Xaaladda Jira:
Soomaaliya iyo Itoobiya waxay hadda diiradda saaraan iskaashi dhaqaale oo ku saabsan dekedaha iyo ganacsiga, iyagoo aan si toos ah uga hadlin lahaanshaha badda. Itoobiya waxay ku tiirsan tahay dekedaha Soomaaliya si ay u hesho marin ganacsi, laakiin heshiisyo la xiriira badda si gaar ah laguma dhawaaqin.
Si kastaba ha ahaatee, arrimaha badda iyo dekedaha Soomaaliya waa kuwo xasaasi ah oo si dhow loola socdo, iyada oo la tixgelinayo dareenka shacabka Soomaaliyeed iyo muhiimadda istiraatiijiga ah ee badda Soomaaliya.
W/Q: Mohamed Abdullahi Mohamed (Cukaash)
